گسترش نیوز: روابط اقتصادی ایران و پاکستان که بر پایه پیوندهای عمیق فرهنگی، مذهبی و جغرافیایی شکل گرفته، همواره ظرفیت بالایی برای همکاریهای گسترده میان دو کشور داشته است؛ با این حال، طی دهههای اخیر این روابط بهواسطه مجموعهای از عوامل داخلی و تحولات بینالمللی با چالشها و نوساناتی روبهرو شده است.
بر اساس دادههای رسمی، صادرات پاکستان به ایران در سالهای اخیر به حدود ۸۴۲ میلیون دلار رسیده که بخش عمده آن شامل لولههای فلزی، ابزارهای پزشکی و تجهیزات صنعتی است. در مقابل، ایران نیز کالاهایی چون نفت، فرآوردههای پتروشیمی و خشکبار را به پاکستان صادر میکند. مرز طولانی دو کشور (حدود ۹۰۹ کیلومتر) زمینهساز شکلگیری ظرفیتهای قابل توجهی در تجارت مرزی میباشد، اما ناامنی در مناطق مرزی ایالت بلوچستان پاکستان و استان سیستان و بلوچستان ایران، مانعی جدی بر سر راه گسترش این همکاریها به شمار میرود.
تجارت میان دو کشور در سالهای گذشته از پیامدهای همهگیری کرونا و تحولات ژئوپلیتیکی منطقه بیتأثیر نبوده است. با این حال، بازگشایی مرزها در سال ۲۰۲۰ و راهاندازی گذرگاههای جدید مانند ریمندان-گبد، تبادلات کالایی، بهویژه در حوزه مواد غذایی و اقلام ضروری را تسهیل کرد. در عین حال، تحریمهای ایالات متحده علیه ایران با ایجاد محدودیتهای شدید بانکی، تجارت رسمی را دچار رکود کرده و به رشد تجارت غیررسمی و قاچاق مرزی دامن زده است. در چنین شرایطی، سیستم تهاتر کالا به عنوان راهحلی کارآمد برای حفظ مبادلات از سوی ایران مطرح و با استقبال طرف مقابل مواجه شد. پاکستان، که اقتصادی در حال رشد با محوریت کشاورزی، نساجی و انرژی دارد، میتواند شریک مؤثری برای ایران باشد. برای نمونه، صادرات برنج، گوشت و انبه از پاکستان در ازای واردات انرژی از ایران میتواند مبادلاتی متوازن و بدون نیاز به ارز خارجی ایجاد کند.
در سفر محمدباقر قالیباف به اسلامآباد در روزهای اخیر، وی در دیدار با نخستوزیر پاکستان شهباز شریف، رئیسجمهور موقت یوسف رضا گیلانی و فعالان اقتصادی کراچی، بر اولویت دادن به همکاریهای اقتصادی و تقویت روابط تجاری تأکید کرد. در این دیدارها، دو طرف ضمن تأکید بر همکاری جهان اسلام برای صلح و توسعه، بر تعهد به افزایش تجارت دوجانبه تا سقف ۱۰ میلیارد دلار توافق کردند.
قالیباف همچنین در نشست با کارآفرینان ایرانی و پاکستانی، توسعه سرمایهگذاری مشترک در حوزههای انرژی، کشاورزی و فناوری را ضروری دانست. افزون بر این، گفتوگوهایی درباره همکاریهای پارلمانی و فرهنگی برای تسهیل ارتباطات تجاری صورت گرفت.
تحریمهای آمریکا از سال ۲۰۱۸ تاکنون، دسترسی ایران به نظام بانکی بینالمللی را به شدت محدود کرده و بسیاری از شرکای سنتی ایران را از ادامه همکاری بازداشته است. نمونه بارز همکاریهای ناکام دو کشور، پروژه خط لوله گاز ایران-پاکستان (معروف به خط لوله صلح) است. ایران بخش مربوط به خود را با صرف ۲ میلیارد دلار سرمایهگذاری تکمیل کرده، اما پاکستان به دلیل نگرانی از تحریمهای ثانویه آمریکا و کمبود منابع مالی، اجرای بخش خود را به تعویق انداخته است. در صورت تکمیل، این پروژه میتواند هم نیاز انرژی پاکستان را تأمین و هم منبعی پایدار از درآمد برای ایران فراهم کند.
علاوه بر انرژی، پاکستان میتواند به عنوان مسیر ترانزیتی مهمی برای صادرات ایران به آسیای جنوبی و مرکزی عمل کند. صادرات کالاهای ایرانی از طریق بنادر گوادر یا کراچی میتواند ایران را به بازارهای تازهای متصل کند. همچنین، همکاری در حوزه فناوری و صنایع نو، مانند خودروهای برقی که اخیراً در پاکستان با مشارکت چین تولید میشوند، میتواند دسترسی ایران به فناوریهای نوین را بدون نقض تحریمها ممکن سازد. افزون بر این، اسلامآباد میتواند در نهادهایی چون سازمان همکاری شانگهای، از مواضع ایران حمایت و برای کاهش فشار تحریمها نقشآفرینی کند.
توسعه تجارت دوجانبه تا مرز ۱۰ میلیارد دلار، در صورت تحقق، میتواند رشد تولید ناخالص داخلی هر دو کشور را تقویت کند. بازار ۲۴۰ میلیونی پاکستان، فرصت بزرگی برای محصولات ایرانی بهویژه در بخش انرژی، مصالح ساختمانی و دارو محسوب میشود. کارشناسان معتقدند نظام تهاتر کالا میتواند تا ۳۰ درصد هزینههای ارزی ایران را کاهش دهد و نوسانات ناشی از کمبود ارز را کنترل کند.
با این حال، چالشهای قابل توجهی پیش روی دو کشور قرار دارد. تنشهای مرزی، رقابت ژئوپلیتیکی با هند و نقش این کشور در بندر چابهار نیز معادلات تجاری را پیچیدهتر کرده است. افزون بر این، نبود روابط بانکی مستقیم میان دو کشور، یکی از مهمترین موانع گسترش تجارت رسمی است.
در پی حملات اسرائیل به ایران، پاکستان از طریق کانالهای مختلف دیپلماتیک حمایت خود را از تهران اعلام کرد، به همین دلیل کمک پاکستان به ایران میتواند بخشی از راهبرد جدید اتحاد کشورهای مسلمان باشد که در دیدارهای اخیر مقامات دو کشور بر آن تأکید شد. این همکاری میتواند توازن ژئوپلیتیکی منطقه را دگرگون کند و وابستگی ایران به روسیه و چین را کاهش دهد. با این حال، پاکستان باید در چارچوبی محتاطانه عمل کند تا مشمول تحریمهای ثانویه آمریکا نشود.
در نهایت، اگر دو کشور بتوانند از فرصتهای جغرافیایی و اقتصادی خود بهرهبرداری مؤثری داشته باشند، روابط تهران–اسلامآباد میتواند به الگویی موفق از همکاری میان کشورهای تحت فشار تحریم بدل شود؛ الگویی که در آن همسایگی، نه محدودیت، بلکه فرصت نجات اقتصادی خواهد بود.
